Կ. Գ. Յունգը «Անալիտիկ հոգեբանության և պոետիկ-գեղարվեստական ստեղծագործության հարաբերության մասին» հոդվածում քննում է հոգեբանության՝ որպես գիտության սկզբունքները ու դրանց առնչությունները գեղարվեստական ստեղծագործության և նրա արարման գործընթացի հետ: Նա անվիճելի փաստ է համարում այն հանգամանքը, որ այս երկու հարթությունները, չնայած իրենց ակնհայտ տարբերություններերին, սերտորեն կապված են միմյանց: Բայց հոգեվերլուծաբանը կարծում է, որ այդ շաղկապվածությունը ոչ թե խորքային երևույթ է, այլ՝ մակերեսային, քանի որ յուրաքանչյուր ստեղծագործություն, անկախ ժանրային, սեռային պատկանելությունից, ունի հոգեբանական կողմ, ինչպես նաև՝ դրանք ստեղծվում են անհատների կողմից: Նա այն տեսակետն է հայտնում, որ հոգեբանությունը գիտություն է, իսկ գեղարվեստական գործը՝ ոչ: Ուրեմն՝ այն կարելի է դիտարկել սոսկ էսթետիկայի տեսանկյունից, բայց ոչ՝ հոգեբանական գիտակարգերի[i]:
Կ. Գ. Յունգը այն համոզմանն է, որ արվեստը գիտություն չէ, իսկ գիտությունը՝ արվեստ, ըստ այդմ՝ այս երկու հարթակները ունեն լոկ իրենց բնորոշ առանձնահատկությունները, որոնք հնարավոր է բացատրել հենց իրենցով: Այդ է պատճառը, որ հոգեբանության և արվեստի հարաբերության մասին խոսելիս մենք գործ ենք ունենում արվեստի միայն այն մասի հետ, որը հնարավոր է ենթարկել հոգեբանական վերլուծության: Եվ ինչ եզրահանգման էլ գա հոգեբանությունը անալիզից հետո, ամբողջը կսահմանափակվի գեղարվեստական աշխատանքի հոգեկան գործընթացով (психическим процессом)[ii], ու այն չի անդրադառնա արվեստի խորքային խնդիրներին ու հարցերին:
Քննելով Ֆրոյդի հոգեվերլուծության սկզբունքները՝ նշում է, որ նախկինում պոետիկ-գեղարվեստական աշխատանքը մեկնաբանվել է պարզունակ հոգեբանական տարրերի միջոցով, ինչպիսիք են՝ գեղարվեստական երկը փորձել բացատրել ստեղծագործողի՝ ծնողների հետ ունեցած հարաբերություններով: Սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ նման տեղեկությունները չեն կարող օգնել, որպեսզի այդ երկերի նկատմամբ մեր հասկացությունները դառնան ավելի խորքային: Իրականում այս մեթոդով ստեղծագործությունը կարելի է դիտարկել նաև կյանքի այլ երևույթների հետ զուգահեռ՝ ներառյալ հոգեկանի հիվանդագին խանգարումները՝ նևրոզները և պսիխոզները, դրական ու բացասական սովությունները, համոզմունքները, բնավորության առանձնահատկությունները, սպեցիֆիկ հետաքրքրությունները և այլն: Ըստ Ֆրոյդի տեսության՝ այս բոլորը ճնշված, արտամղված անգիտակցականի հետքերն են, որոնք սերտորեն կապված են երեխայի՝ ծնողների հետ ունեցած հարաբերությունների հետ: Սակայն չի կարելի թույլ տալ, որ թվարկված տարբեր երևույթները ունենան միևնույն բացատրությունը: Եթե արվեստի գործը դիտարկենք որպես նևրոզ, ապա կա՛մ արվեստի գործերը նևրոզներ են, կա՛մ յուրաքանչյուր նևրոզ արվեստի գործ է: Այդ իսկ պատճառով անհնար է գեղարվեստական գործը ու նևրոզը դնել մեկ հարթակի վրա:
Բոլորն էլ ունեն ծնողներ, ըստ այդմ՝ կանացի կամ մայրական ու տղամարդու կամ հայրական կոմպլեքսներ, բոլորին էլ բնորոշ է սեռական որևէ հակում, ինչպես նաև՝ համամարդկային այս կամ այն խնդիրները: Որպես օրինակ Յունգը բերում է հետևյալը՝ եթե մի պոետի վրա ավելի շատ ազդել է հոր հետ ունեցած հարաբերությունները, ապա մյուսի պարագայում՝ մոր հետ ունեցած մտերմությունը, իսկ երրորդը, հնարավոր է, ազդեցություն է կրել սեռական հասունացումից կամ փորձից: Եթե ուշադիր քննենք, ապա կտեսնենք՝ որքան էլ զարմանալի է՝ այս բոլոր հատկանիշները բնորոշ են նաև սովորական մարդկանց:
Զ. Ֆրոյդի կողմից հիմնած բժշկական հոգեբանության ուղղությունը գրականության պատմության տեսաբաններին տվեց նոր հնարավորություններ, որպեսզի նրանք գեղարվեստական երկը կապեն ու զուգահեռեն անձնական, ինտիմ ապրումներին: Արդարացի լինելու համար հարկ է նշել, որ Յունգը Ֆրոյդի տեսությունը համարել է արվեստագետի ստեղծագործական անհանգստությունները խորքային ըմբռնելու միջոց, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, կապված են մանկության վաղ շրջանի հետ: Յունգը կտրականապես չի մերժում իր ուսուցչի հայացքները, քանի որ կարծում էր, որ այն կարելի է կիրառել և արդյունքի հասնել, սակայն չպետք է ընկնել ծայրահեղությունների մեջ:
Գեղարվեստական երկը վերոնշյալ սահմաններում հոգեվերլուծության ենթարկելը հնարավորություն չի տալիս բացահայտել գործի նրբերանգները, որոնք հնարավոր է նկատել գրական-հոգեբանական անալիզի դեպքում: Որքան էլ հետաքրքիր լինի ստեղծագործողի մանկությունը, հոր կամ մոր հետ ունեցած հարաբերությունները, միևնույն է, դրանք չեն կարող հանդիսանալ նրա երկերը ապակոդավորելու լիարժեք բանալիներ:
Ֆրոյդը հոգեվերլուծության իր տեսությունը կիրառում էր այնպես, որ կարողանա հասնել մարդկային հոգեբանության երկրորդական պլանին՝ ենթագիտակցականին: Սակայն նրա բոլոր մեթոդները ավելի բժշկական էին: Նա յուրաքանչյուր երևույթ քննում էր, անալիզի ենթարկում և ասոցիացիաների ու այլ մեթոդների միջոցով հանգեցնում ճնշված անգիտակցականին կամ ենթագիտակցականին, որն էլ իր հերթին պետք է ունենար սեռական կոդ: Հարկ է նշել, որ ոչ բոլոր իրողությունները, նևրոզները կամ ստեղծագործության մեջ արտահայտված գաղափարներն են կապված սեռական բնազդի՝ լիբիդոյի հետ:
Այս առիթով Յունգը «Անալիտիկ հոգեբանության և պոետիկ-գեղարվեստական ստեղծագործության հարաբերության մասին» հոդվածում գրում է. «…Անալիտիկ հոգեբանությունը պետք է ամբողջովին վերջ դնի բժշկական նախապաշարումներին, քանի որ գեղարվեստական գործը հիվանդություն չէ, և դրանով իսկ պահանջում է միանգամայն այլ, ոչ բժշկական մոտեցում»[iii]:
Երբ բուսաբանը ուսումնասիրում է որևէ բույս, այն կարող է բացահայտել իր տեսակի գաղտնիքները, սակայն դրանով այդ ուսումնասիրողի առջև չի բացվում ամբողջ ֆլորան: Այդպես էլ հոգեբանությունն ու հոգեվերլուծությունն են:
Գեղարվեստական աշխատանքները կարող են լինել ծրագրված կամ էլ՝ ուղղված լինել որևէ երևույթի դեմ: Այս դեպքում գրողը երևակայության ամբողջ թափը ուղղում է դրանց իրագործմանը, ուստի այստեղ չենք կարող ասել, որ այդ ամենը կապված է լիբիդոյի հետ:
Չնայած, որ հեղինակն ինքն է ծրագրել ու ցանկացել այդպես գրել, միևնույն է ստեղծագործությունն ինքն է թելադրում գրվելիքը և դրա ձևերն ու միջոցները: Այս դեպքում գրողը մեկ աստիճան ներքև է կանգնած գեղարվեստական երկից, քանի որ ինքը պարզապես դառնում է միջոց ասելիքի ու գրվելիք նյութի միջև: Յունգը կարևորություն է տալիս հենց սրան. երբ ստեղծագործողն այդքան կարևոր չէ, որքան ստեղծագործական աշխատանքն ու պատրաստի գեղարվեստական երկը: Նա գտնում է, որ ստեղծագործողը գտնվում է նյութի վերահսկողության տակ, քանի որ այդ նյութն է կառավարում իրեն, այլ ոչ թե գրողը՝ նյութին: Այն համոզմունքը, թե ինքն է կառավարում գեղարվեստական երկը, ըստ Յունգի, գիտակցության պատրանք է, ինչպես երբ մարդուն թվում է, թե ինքը լողում է հոսանքի ուղղությամբ, այնինչ հենց հոսանքն է տանում նրան իր իսկ ուղղությամբ:
Անալիտիկ հոգեբանության հիմնադրի առաջ քաշած տեսությունները գրականագետներին ու քննադատներին ընձեռում են գեղարվեստական գործը ուսումնասիրելու լայն հնարավորություններ: Վաղուց հայտնի գործերը, որոնք ունեն իրենց վերլուծությունները, հանկարծ կարող են մեզ երևալ բացարձակապես ուրիշ տեսանկյունից ու բացահայտել միանգամայն այլ գաղափարներ: Սակայն, եթե գեղարվեստական երկում հանկարծակի հայտնվում են տարրեր, որոնք մինչ այդ չէին նկատվել, ապա դրանք սոսկ գեղարվեստական մտքի պատրանքներ չեն, քանի որ անհատն անկարող կլիներ դրանք տեսնել, եթե իսկապես առկա չլինեին: Ուստի՝ ամեն ինչ սկզբից ևեթ եղել է ստեղծագործության մեջ, բայց դրանք մթագնված են եղել սիմվոլներով կամ արքետիպերով: Խորհրդանիշերի նման բացահայտման կարիք չունի սիմվոլիստական գրականությունը, քանի որ, ըստ Յունգի, արդեն իսկ ենթադրել է տալիս, որ այն ինչ ասվում է՝ իրական չէ, այլ ունի գաղտնի, թաքնված իմաստ:
Եվ վերջապես հարց է ծագում. արդյո՞ք արվեստն ու գեղարվեստական աշխատանքն ունեն իմաստ: Միգուցե արվեստը չունի՞ որևէ նշանակություն, իսկ ամբողջի մասին մենք ինքներս ենք ենթադրություններ ու դատողություններ անում՝ դրանով իսկ իմաստավորելով նրան: Սակայն յունգյան պատասխանը հետևյալն է. առանց նշանակության ու իմաստի ոչինչ չկա, իսկ այն ամենը, ինչը թվում է անիմաստ, հարկ է դիտարկել հոգեվերլուծության ու արքետիպերի տեսանկյունից[iv]: Եվ դարձյալ հոգեվերլուծաբանը այն գաղափարին է հանգեցնում, որ ամեն ինչի հիմքում ընկած է անգիտակցականը՝ իր արքետիպերով:
Կ. Գ. Յունգի «Անալիտիկ հոգեբանության և պոետիկ-գեղարվեստական ստեղծագործության հարաբերության մասին» հոդվածի և հոգեվերլուծական ու արքետիպային դպրոցի դրույթների ուսումնասիրությունից հետո եկանք այն կարծիքին, որ անձը ու գեղարվեստական գործը գտնվում են սերտ կապի մեջ, իսկ այդ կապը հաճախ բացահայտվում է հոգեվերլուծության շնորհիվ, որն էլ իր հերթին շերտատում է անգիտակցականն ու վեր հանում արքետիպերը: Վերջիններս էլ ծառայում են գեղարվեստական երկի արարմանը և դրա նրբերանգների ուսումնասիրմանը:
Գրականություն
- Юнг К. Г. Аналитическая психология и психотерапия, Москва 2001, изд. «Питер», 505с.
- http://www.hogeban.info
- http://bookap.info/clasik/yung_psihoanaliz_i_iskusstvo/gl1.shtm
[i] http://bookap.info/clasik/yung_psihoanaliz_i_iskusstvo/gl1.shtm
[ii] Տե՛ս նույն տեղը:
[iii] Նույն տեղը:
[iv] Նույն տեղը:
Հեղինակ` Առլինա Սարգսյան (Arlina Sargsyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: