Ակտիվների արժեթղթավորումը որպես գործունեության ֆինանսավորման նոր մեթոդ. արժեթղթավորման առանձնահատկությունները ԱՄՆ-ում

Նախ ընթերցիր առաջին մասը:

Որպես արժեթղթավորման հայրենիք` շատ հետաքրքրական է ԱՄՆ-ի փորձը: Այստեղ արժեթղթավորման գործընթացում շատ մեծ դեր է ունեցել ԱՄՆ կառավարությունը, քանի որ վերջինս հիփոթեքային շուկայի, այնուհետև արժեթղթավորման շուկայի աշխուժացման և զարգացման նպատակով ստեղծեց համապատասխան կառույցներ` Fannie Mae, Ginnie Mae և Freddie Mac[i]: Վերջիններս հանդես եկան որպես օպերատորներ, որոնք ձեռք էին բերում հիփոթեքային վարկերը և այլ ակտիվներ և արժեթղթավորում դրանք: Իսկ ավելի ուշ այդ գործառույթները սկսեցին իրականացնել նաև պետական հովանավորություն չունեցող (Non-Agency) ինստիտուտները[ii]:

Դիտարկենք արժեթղթավորման շուկայի կառուցվածքը ըստ արժեթղթերի տեսակների ԱՄՆ-ում 2007-2016թթ. կտրվածքով:

Գծապատկեր 2. ԱՄՆ արժեթղթավորման ծավալները 2007-2016թթ.[iii]

2016թ. ԱՄՆ-ում արժեթղթավորման ընդհանուր ծավալը, ներառյալ GSE-ների կողմից թողարկված MBS-ները և պետական հովանավորություն չունեցող ընկերությունների կողմից թողարկված MBS-ներն ու ABS-ները, կազմել է 2.2 տրլն դոլար, որը 2015թ. համեմատ (2.0 տրլն դոլար) աճել է 9.3 տոկոսով: Վերոնշյալ աճը ամբողջությամբ պայմանավորված է եղել GSE-ների կողմից արժեթղթերի թողարկման ծավալների աճով:

Նշված ժամանակահատվածի համար արժեթղթավորման ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է 2007թ-ին` կազմելով ավելի քան 3 տրլն դոլար: Ընդ որում՝ այդ ժամանակ թողարկման ընդհանուր ծավալում բավական մեծ տեսակարար կշիռ էր կազմում պետական հովանավորություն չունեցող ընկերությունների կողմից թողարկված MBS-ների ծավալը (42.3 տոկոս), որը շատ քիչ էր զիջում GSE-ների մասնաբաժնին (47.1 տոկոս):

2008թ. ճգնաժամի արդյունքում արժեթղթավորման ծավալները կրճատվում են 42.7 տոկոսով առավելապես non-agency ընկերություններրի թողարկած MBS-ների ու ABS-ների կրճատման հաշվին:

Non-agency ընկերությունների կողմից թողարկված MBS-ների կառուցվածքում առանձնացվում են երկու տեսակի արժեթղթեր` առևտրային հիփոթեքային վարկերով ապահովված արժեթղթեր (CMBS) և բնակարանային հիփոթեքային վարկերով ապահովված արժեթղթեր (RMBS): CMBS-ները MBS-ների տեսակ են, որոնք ապահովված են այնպիսի հիփոթեքային վարկերով, որոնք տրվում են բիզնես նպատակներով մասնավորապես արդյունաբերական շենք, շինություններ, առևտրի կենտրոններ, գրասենյակներ և նույնիսկ ազատ հողատարածքներ ձեռք բերելու համար: Մինչդեռ RMBS-ների հիմքում ընկած վարկերը տրվում են բացառապես բնակարաններ ձեռք բերելու նպատակով[iv]: Ընդգծելով հատկապես վերջիններիս դերն ու նշանակությունը վերջին հիփոթեքային ճգնաժամի հետ կապված՝ ներկայացնենք այդ արժեթղթերի թողարկման ծավալները մի քանի տարվա՝ 2002-2016թթ. կտրվածքով(գծ. 3):

Ինչպես երևում է գրաֆիկից՝ տարբեր արժեթղթերի թողարկման ծավալների դինամիկան գրեթե նմանատիպ վարքագիծ է դրսևորել ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում: Այս դեպքում ևս թողարկման ծավալները արագընթաց աճ են արձանագրել 2003թ-ից սկսած և իրենց առավելագույնին հասել 2007թ.` կազմելով 2,714 մլրդ դոլար (աճը 2002թ. համեմատությամբ կազմել է 197.78 տոկոս): 2008թ-ից հետո ցուցանիշը դրսևորել է կայուն նվազման միտումներ` 2016թ-ին ձևավորելով վերլուծվող ժամանակահատվածի ամենացածր մակարդակը (843,4 մլրդ դոլար):

Գծապատկեր 3. Բնակարանային հիփոթեքային վարկերով ապահովված արժեթղթերի թողարկման ծավալները ԱՄՆ-ում 2002-2016թթ. (մլրդ դոլար)[v]

Արժեթղթավորման առանձնահատկությունները Եվրոպայում

Եվրոպական երկրներում արժեթղթավորման գործընթացների զարգացումը տեղի ունեցավ ավելի դանդաղ տեմպերով, ինչը մեծամասամբ պայմանավորված էր ձևավորված մշակույթով և օրենսդրության պակաս ճկունությամբ: Ի տարբերություն ԱՄՆ-ի՝ Եվրոպական երկրների մեծ մասը նախընտրեց հիփոթեքային բանկերի մոդելը` հիմնվելով գերմանական ավանդական փորձի վրա[vi]:

Գծապատկեր 4. Եվրոպայի հիփոթեքային շուկայի մասնակիցների կշիռները 2016թ.

Եվրոպական երկրներում հիփոթեքային շուկայում գտնվող տարբեր հաստատությունների ունեցած կշիռների վերլուծությունը (գծ. 4) ցույց է տալիս, որ հիփոթեքային վարկավորման մեջ ունիվերսալ և հիփոթեքային բանկերը գերակշռում են այլ ֆինանսական հաստատությունների նկատմամբ[vii]:

Անցնելով Եվրոպայում արժեթղթավորման շուկայի կառուցվածքին` նկատենք, որ ամենամեծ տեսակարար կշիռը Մեծ Բրիտանիային է, որից հետո շատ փոքր տարբերություններով հանդես են գալիս Իսպանիան, Նիդերլանդներն ու Իտալիան:

Գծապատկեր 5. Եվրոպայում արժեթղթավորման շուկայի կառուցվածքը ըստ երկրների․ 2016թ.[viii]

ՀՀ-ում ակտիվների արժեթղթավորման փորձը և զարգացման հեռանկարները

Հայաստանի Հանրապետության դեպքում հարկ է նշել, որ մեր երկրում ևս կարգավորող մարմինների կողմից քայլեր են ձեռնարկվել հիփոթեքային շուկայի աշխուժացման, արժեթղթավորման գործընթացի ներդրման և դրանով իսկ կապիտալի շուկայի զարգացման համար: Հիփոթեքային շուկայի մասով հատկանշական է այն, որ երկրում գործում են մասնագիտացված կառույցներ, որոնց հիմնական նպատակը հիփոթեքային շուկայի զարգացումը և բնակարանների ձեռքբերման մատչելի տարբերակների ապահովումն է: Մասնավորապես 2004թ-ից իր գործունեությունն է սկսել «Առաջին հիփոթեքային ընկերություն» ՈՒՎԿ ՓԲԸ-ն, որը առաջին մասնագիտացված հիփոթեքային ընկերությունն է Հայաստանում: Բացի այդ, 2009թ. Կենտրոնական բանկի Խորհրդի որոշմամբ գրանցվել է «Ազգային հիփոթեքային ընկերություն» ՈւՎԿ-ն: 2001թ. կազմակերպության տիպը փոփոխվել է ունիվերսալ վարկային կազմակերպությունից վերաֆինանսավորող վարկային կազմակերպության: Այն ստեղծվել է ՀՀ հիփոթեքային շուկայի զարգացմանն օժանդակելու նպատակով, որն իրականացվում է բանկերի և վարկային կազմակերպությունների կողմից ֆիզիկական անձանց տրամադրված հիփոթեքային վարկերի վերաֆինանսավորման միջոցով:

Ինչ վերաբերում է արժեթղթավորման գործընթացին, ապա 2008թ. Կենտրոնական բանկի կողմից մշակվել և գործողության մեջ են դրվել «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի թողարկման մասին» և «Ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերի մասին» ՀՀ օրենքները: Այստեղ տպավորություն կարող է ստեղծվել, որ միևնույն գործիքի համար ստեղծվել է կրկնակի օրենսդրական հիմք, քանի որ ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերը ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի տեսակ են հանդիսանում, և բազմաթիվ երկրներում այդ գործիքի շրջանառությունը կարգավորվում է նույն օրենքի շրջանակներում: Մինչդեռ «Ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նշվում է, որ ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերի թողարկման հարաբերությունների վրա չեն տարածվում «Ակտիվների արժեթղթավորման և ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի թողարկման մասին» ՀՀ օրենքի դրույթները: Իրականում այս տարանջատումը կապված է հենց հիփոթեքային շուկայի խթանման հետ, ուստի, ի տարբերություն ակտիվների արժեթղթավորման, հիփոթեքային վարկերի դեպքում սահմանված են ավելի մեղմ օրենսդրական պահանջներ: Օրինակ, առաջին դեպքում արժեթղթավորում կարող է իրականացնել միայն այդ նպատակով ստեղծված արժեթղթավորման հիմնադրամը, իսկ մյուս դեպքում՝ հիփոթեքային վարկ տրամադրող ցանկացած ընկերություն: Սա նշանակում է, որ առաջին դեպքում ընկերությունը ստիպված է կատարել լրացուցիչ ծախսեր` կապված արժեթղթավորման հիմնադրամի ստեղծման և գործունեության ծախսերի ապահովման, արտաքին աուդիտի, դեպոզիտարիայի կողմից ապահովված ակտիվների ռեեստրի վարման հետ և այլն:

Սկզբնական շրջանում այս քայլերը չապահովեցին ակնկալվող արդյունքներ: 2015թ. դրությամբ ՀՀ-ում չէր գրանցվել ակտիվների և մասնավորապես հիփոթեքային վարկերի արժեթղթավորման որևէ դեպք: Դա կարող է պայմանավորված լինել ավանդային հաստատությունների պորտֆելների համեմատաբար փոքր ծավալով, ֆինանսական շուկայում շարժառիթների բացակայությամբ, ինչպես նաև կարգավորման կոշտ մեխանիզմներով: Սակայն արդեն 2016թ. հունվար ամսին «Վարկային պորտֆելի արժեթղթավորման հիմնադրամ 1»-ի կողմից իրականացվեց Հայաստանում արժեթղթավորման առաջին գործարքը` վարկային պորտֆելի արժեթղթավորումը: Այն հնարավոր դարձավ ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալության (USAID), «Կապիտալ Ինվեսթմընթս» ՓԲԸ-ի և ունիվերսալ վարկային կազմակերպությունների համատեղ ջանքերով: Նշենք, որ «Վարկային պորտֆելի արժեթղթավորման հիմնադրամ 1»-ը ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որը հիմնադրվել է 2015թ. 3 տարի ժամկետով և որի հիմնական նպատակը մասնակից ՈՒՎԿ-ների վարկային պորտֆելների արժեթղթավորումն է[ix]:

ՀՀ-ում արժեթղթավորման գործընթացի զարգացման հաջորդ կարևոր քայլը տեղի ունեցավ բոլորովին վերջերս, երբ Արարատ բանկը «Նասդաք Օէմէքս Արմենիա» ֆոնդային բորսայում տեղաբաշխեց Առաջին հիփոթեքային ընկերության կողմից թողարկված առաջին ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերը: Այս քայլով նաև առաջին անգամ գործողության մեջ դրվեց «Ապահովված հիփոթեքային պարտատոմսերի մասին» օրենքը, որը, հետագայում լրամշակվելով, կարող է դառնալ ամուր հիմք  արժեթղթավորման առողջ մշակույթի ձևավորման համար:

Այսպիսով, ամփոփելով կարող ենք ասել, որ ընդհանուր առմամբ արժեթղթավորումը դրական ազդեցություն ունի տնտեսության վրա: Այն, միավորելով ֆինանսական և կապիտալի շուկաները, փոխարկելով ֆինանսական ակտիվները կապիտալի շուկայի ապրանքների, նպաստում է կապիտալի շուկայի ընդլայնմանն ու զարգացմանը:

[i]Ընդհանուր առմամբ դրանք կոչվում են պետական հովանավորությամբ կառույցներ (Government-Sponsored Enterprises – GSEs)

[ii]Sabry F., Okongwu C., ”Study of the Impact of Securitization on Consumers, Investors, Financial Institutions and the Capital Markets”, American Securitization Forum, June 17, 2009, http://www.smf-indonesia.co.id/wp-content/uploads/2017/02/ASF_NERA_ReserachReport_MBS_AfterCrisis.pdf

[iii]US Securitization Year in Review, Securitization Report 2016, Sifma

[iv]https://www.investopedia.com/terms/r/rmbs.asp

[v]Աղբյուրը` https://www.statista.com/statistics/275746/rmbs-issuance-in-the-united-states/

[vi] European Covered Bond Fact Book, 2007 Edition

[vii]European Mortgage Markets; structure, funding and future development OECD, June 2000

[viii]Hypostat, A Review of Europe’s Mortgage and Housing Markets, European Mortgage Federation (EMF), 2017

[ix]Աղբյուրը` http://www.banks.am/am/news/capital_market/11670

Հեղինակ՝ Նելլի Զաքարյան (Nelly Zakaryan): © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են:…