Թարգմանչի դերը և կարգավիճակը. Շլայերմախերի բանաձևը

Ֆրիդրիխ Շլայերմախերի բանաձևը՝ որպես լրատվական  դաշտում թարգմանչի դերի և կարգավիճակի հիմք: Համեմատական վերլուծություն

Ֆրիդրիխ Շլայերմախերը «Թարգմանության տարբեր մեթոդների մասին» իր հայտնի դասախոսության մեջ (1813 թ., թարգմանված Վալտրաուդ Բարտշի կողմից) թարգմանչի առջև է դնում թարգմանչի ընտրության ամենահայտնի թեմաներից մեկը. «Կամ թարգմանիչը միայնակ է թողնում գրողին այնքան, որքան հնարավոր է, և ընթերցողին մոտեցնում գրողին, կամ հնարավորինս միայնակ է թողնում ընթերցողին և գրողին է մոտեցնում ընթերցողին»: Եվ հիմնվելով գերիշխող կողմի ընտրության հարցում հեղինակի կամ ընթերցողի միջև Շլայերմախերի տարբերակման վրա՝ թարգմանիչը կհանգի այն բանի օգտին, ինչը հետագայում Լոուրենս Վենուտին կսահմանի որպես թարգմանության տնայնացնող (domesticating) և օտարացնող (foreignizing) ռազմավարություններ:

Շլայերմախերի սխեմայում թարգմանչի համար կա որոշակի խնդիր` միավորել երկու տարբեր անձանց` հեղինակին և ընթերցողին: Եվ ահա ծագում է հաջորդ հարցը. «Ի՞նչ նպատակով»: Այստեղ Շլայերմախերի պատասխանը շատ հավակնոտ է, բայց պրագմատիկ. «Աջակցել… առավելագույն ճշգրիտ և ամբողջական ըմբռնում և հաճույք ստանալու հարցում»: Այսպիսով, անկախ այն բանից, թե որ ռազմավարությունը կարող է ընտրել թարգմանիչը, այն ծառայելու է մեկ նպատակի՝ հասնել հեղինակի և ընթերցողի միջև ավելի մշակութային առումով նրբահայաց և ամբողջական ըմբռնման: Բայց ի՞նչ ճանապարհներ են բաց՝ այս մոտեցումը կիրառելու համար: Ինչպե՞ս այն կարող է փոխել «հակամարտող հավասարակշռությունը», որը զարգանում է հեղինակի, թարգմանչի և ընթերցողի միջև: Որքանո՞վ կարող է այս մոտեցումը շահեկան լինել մեզ համար նոր ոլորտում, ինչպիսին է լրատվական դաշտը, որը դեռևս անհայտ էր Շլայերմախերին 1813 թվականին: Ահա, սրանք են այն հարցերը, որոնք մտադիր եմ պարզել այս աշխատանքում:

Երբ Շլայերմախերը ձևավորում էր վերոնշյալ «թարգմանչի առաքելությունը», մտքում ուներ երկու ոլորտ: Չնայած նա բացում է իր դասախոսությունը՝ թարգմանությունը համարելով ըմբռնման և լեզվի ընդհանուր հատկանիշ, բայց այնուհետև նեղացնում է այն մինչև արվեստի և ուսումնագիտության ոլորտներ, քանի որ դրանք պահանջում են ավելի «ճշգրիտ և խորը ներթափանցում լեզվի ոգու և գրողին բնորոշ գծերի մեջ»:  Ներկայումս կա մի նոր ոլորտ, որը «գրավում է» հասարակությունների լայն շրջանակ՝ որպես ընթերցողներ, հեղինակներ և թարգմանիչներ՝ «ըմբռնման հասնելու» նույն հեռանկարով, գուցե նույնիսկ ավելի քննադատական և ընդգրկուն, քան արվեստի և ուսումնագիտության ոլորտներում: Խոսքը, մասնավորապես, լրատվամիջոցների և լրատվական հոդվածների մասին է, որտեղ իդեալում տեքստը պատկանում է, ուղղակիորեն, առանց իմաստի որևէ միջնորդության, բառացիության իր աներկբա անհրաժեշտությամբ, ունիվերսալ լեզվին և ճշմարտությանը՝ նպատակ, որը պահանջում է բացարձակ թարգմանելիություն: Նման հոդվածներից մեկն էլ հիմք կդառնա այս համեմատական վերլուծության համար: Խոսքը ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ-ի հատուկ նախագծերից մեկի՝ Վանուհի Կարապետյանի «Օղակ» գործողություն․ միջազգային արձագանքը» հոդվածի մասին է, որը հրապարակվել է համանուն կայքում՝ 2020 թվականի մայիսի 7-ին: Բայց նախքան հոդվածի վերլուծությունը սկսելը, թու՛յլ տվեք ավելի մանրամասն շարադրել մեր խնդիրը:

Ուսումնագիտության և արվեստի բնագավառների տեքստերի համեմատ՝ լրատվական հոդվածները թարգմանչին շատ քիչ ազատություն են տալիս «մեկնաբանելու» բնօրինակի իմաստները, քանի որ լրատվական հաղորդումները ինքնին նպատակ չունեն բացատրելու, այլ արտացոլում են շարունակական իրողությունները հայելու նման և թույլ տալիս ընթերցողին կատարել հետագա վերլուծությունը:

Այս հանգամանքները, կարծես՝ պահանջում են խիստ միտում՝ գնահատելու լրատվական նյութերի թարգմանությունները՝ որպես ստույգ կամ անստույգ, վավեր կամ անվավեր: Ի վերջո, այս ոլորտում հեղինակությանը վնասող ռիսկերն ավելի մեծ են. վտանգվում է ոչ միայն հեղինակի, այլև ամբողջ լրատվական գործակալության հեղինակությունը: Համարձակվում եմ ասել, որ սա գալիս է անհատի հստակ դերակատարությունից մի կողմից լրատվական, իսկ մյուս կողմից ուսումնագիտության և արվեստի ոլորտներում: Մասնավորապես, եթե լրագրողների դեպքում նրանց հեղինակությունը կախված է իրենց մասնագիտության և լրատվական գործակալության առաքելությունից (ընթերցողը լրագրողական հոդվածը կարդալուց առաջ հաճախ չգիտի հեղինակի անունը, իսկ ընթերցողների համար նրա անձը երկրորդական է նրա մասնագիտությանը), ապա մյուս երկու ոլորտների դեպքում ոչ գրողը, ոչ էլ գիտնականը մասնագիտություն չեն, և նրանց պատասխանատվությունը հիմնականում անհատական է՝ որպես ստեղծագործող, այլ ոչ թե վկա, ինչպես լրագրողների պարագայում: Հենց այս հանգամանքն է, որ լրագրողական նյութերի գնահատման ժամանակ շեշտը դնում է արժանահավատության վրա, քանի որ նորությունները պատրաստվում/հաստատվում են, և ոչ հորինվում, ու պահանջում են տեղեկատվության և գիտելիքների հանդեպ «անշահախնդիր» մոտեցում, որը հակասում է հեղինակի դերին համեմատվող ոլորտներում:

Երկրորդ, լրատվական հոդվածները վերաբերում են նախապես տրված լեզվական կառուցվածքներին, ծավալային սահմանափակումներին, ձևանմուշներին` պայմանավորված լրագրողական էթիկայով, գրաքննությամբ և այլն: Եվ նույնիսկ հեղինակը կարող է ազատություն չունենալ կիրառելու անհատական մտքի ինքնիրավ փոխակերպիչ ուժը: Չխոսենք թարգմանչի մասին:

Եվ ամենակարևորը, լրագրողական նյութերի նպատակը ընթերցողին ուղղված հստակ կողմնորոշում ունենալն է՝ լսարանին տեղեկատվություն տրամադրելու համար: Եթե խորը նայենք, կնկատենք, որ լրատվամիջոցները կոչված են ոչ թե բացահայտելու, այլ մարդկանց համար արտացոլելու հասարակության ընթացիկ կարգը, ընդհանուր սոցիալական աշխարհը՝ «հանրային»-ի և «մասնավոր»-ի իր  սահմանումներով: Բոլոր նորություններն ամեն օր ներարկվում են մարդկանց տարածման, շրջանառության և պրոպագանդման միջոցով՝ գործողությունների շարքի, որոնք լրատվամիջոցներն այդքան զորեղ են դարձնում: Դրան գումարած՝ համաշխարհային ԶԼՄ-ների դարաշրջանում, թարգմանիչները բացասում են լեզվական խոչընդոտը` տեսականորեն տեղեկատվությունը հասանելի  դարձնելով յուրաքանչյուրին, ով ինտերնետ ունի: Ուստի իզուր չէ, որ այս տեղեկատվական միջավայրը ստիպում է մեզ մտածել, որ «Ամբողջ աշխարհը մեզ է նայում», և բոլոր նորություններն ուղղված են մեզ՝ որպես ընթերցողներ:

Այս ամենը մարտահրավեր է նետում թարգմանչի խնդրի Շլայերմախերի բանաձևում հեղինակ-ընթերցող երկկողմ հարաբերությունների ընկալմանը, բայց թվում է, որ հնարավորինս ճշգրիտ և ամբողջական ըմբռնման հասնելու գործում ընթերցողին աջակցելու թարգմանչի նպատակի առումով, այս ձևաչափն առավել իրագործելի է, եթե կարող ենք այդպես ասել:

Այս երկու հիպոթեզը ստուգելու համար պատրաստվում եմ դիտարկել ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ-ի վերոհիշյալ լրատվական հոդվածը, (այն հասանելի է մի քանի լեզուներով, այդ թվում` անգլերենով) որն ամփոփում է միջազգային արձագանքն Ադրբեջանի կողմից հայկական ջարդերի ռազմարշավին և էթնիկական զտումներին, որոնք դարձան 1991-1994 թվականներին Արցախի դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմի սկիզբը: Ինչպես կարող եք կռահել նույնիսկ այս փոքր նկարագրությունից, նյութը փաստագրական բնույթ ունի, այդուհանդերձ, որոշ մանրամասներում, հեղինակի վերաբերմունքը ևս արտահայտված է: Օրինակ՝ արդեն առաջին նախադասության մեջ հեղինակը նշում է, որ 1991 թվականի իրադարձությունները սկսվել են ԽՍՀՄ-ի և Ադրբեջանի «հանցավոր համաձայնությամբ» (…ԽՍՀՄ-ի և Ադրբեջանի հանցավոր համաձայնությամբ մեկնարկեց…) ձևակերպմամբ, որը «չեզոքացվել է» տեքստի անգլերեն տարբերակում` հավաստելով միայն այդ իրադարձությունների սկիզբը, և ոչ բնույթը.

On the night of April 29 to April 30, 1991, USSR and Azerbaijan launched a large-scale military operation named “Ring” against the peaceful Armenian population of a great number of Armenian villages…

Եվ սա պատահականություն չէ, քանի որ նույն ձևակերպումը թարգմանիչը ևս մեկ անգամ շրջանցել է հոդվածի մեկ այլ մասում.

However, these responses did not prevent either the Center or even more so the authorities of Soviet Azerbaijan from giving up on the pre-planned operation (բնօրինակը նաև ենթադրում է. Հանցավոր համաձայնությամբ (criminal agreement)):

Կան նաև բազմաթիվ բացթողումներ և վրիպակներ: Մասնավորապես, թարգմանված տարբերակը դուրս է թողնում ապրիլի 26-ից ի վեր հայկական մի շարք բնակավայրերում տեղի ունեցած բռնության մասին մանրամասները:

Ինչպես տեսնում ենք վերնագրի օրինակում, չակերտները, որոնք նույնացնում են գործողության անվանումը (The Operation Ring: international response-«Օղակ» գործողություն․ միջազգային արձագանքը) ինչպես նաև նախադասությունների ու պարբերությունների կազմակերպման հեղինակի տարբերակը միշտ չէ, որ պահպանված են, օրինակ՝ «Վաշինգտոն փոստ»-ի (ԱՄՆ) հատվածը, որտեղ ամբողջ պարբերությունը կանխամտածված կերպով բաժանված է 3 մասի.

“Washington Post” (USA): “According to the data provided by both of the sides, the fighting began after Azerbaijani militia special forces, accompanied by tanks and armoured vehicles, entered the Armenian-populated areas in the Western part of Azerbaijan… Most Armenians believe that the Kremlin, protecting Azerbaijan, wants to put pressure on them for refusing to participate in the signing of the Union Treaty”. 

 

The above-mentioned excerpts are from the National Archives of Armenia. 

 

It is worth noting that Armenia, unlike Azerbaijan, refused to join the new Union Treaty on March 15, 1990, at the 3rd Congress of People’s deputies of the USSR. Armenia also refused to participate in the all-Union referendum on March 17, 1991, aimed at preserving the USSR, whilst 93.3% of the population of Azerbaijan voted for it.

Բոլոր այս թերությունները կարելի է դիտարկել միայն որպես անզգույշ կամ անփույթ աշխատանք: Մի խնդիր, որից հնարավոր չէ խուսափել թարգմանչի աշխատանքում այնպիսի ոլորտում, ինչպիսին լրատվականն է, որը կապված է արագության խնդիրների և արդյունքում` որակի կառավարման և խմբագրական վերահսկողության բացակայության հետ: Սա ոչ մի կերպ չպետք է ընդունել որպես թարգմանչի թափթփված աշխատանքի արդարացում: Սակայն այն ցույց է տալիս, որ ի տարբերություն լրագրողի, որն ունի «խմբագրի աջակցությունը», այս երկրորդ հայացքը անտեսում է թարգմանչին և վկայում լրատվական դաշտում նրա անորոշ դերի մասին: Մի կողմից՝ դրդապատճառը արագ փոփոխվող իրողությունները լուսաբանելու լրատվական գործակալության օբյեկտիվ կարիքն է, ինչպես նաև այսօրվա լրատվական դաշտում սպառողականության մշակույթը, որը թելադրված է ընթերցանության ավելի բարձր մակարդակի ձգտմամբ ու պահանջում է ցանկացած իրադարձության արագ լուսաբանում: Հանգամանքներ, որոնցում թարգմանիչները կարող են մոռանալ սկզբնաղբյուրի շատ նրբություններ և մանրամասներ՝ հարմարվելով նման պահանջներին: Բայց մյուս կողմից, առանց թարգմանությունների որակական առավել մեծ կառավարելիության ձգտելու, (օրինակ՝ առանց թարգմանությունների խմբագրական վերահսկողության կամ հեղինակ-լրագրողի հետ խորհրդակցությունների) թարգմանված լուրերի համոզման ուժն օտար լսարանի համար հաճախ նվազում է, այլ ոչ թե ուժեղանում: Որպես այդպիսին, թարգմանված տեքստերի անհրաժեշտությունը, լրատվական հոդվածի նպատակի մեր ընդհանուր հայեցակարգային իդեալում, կարող է այլևս իմաստ չունենալ: Հետևաբար, թարգմանչի այս անվերահսկելի, չսահմանված դերն ու թարգմանչի «ազատ» կարգավիճակը լրատվական գործակալությունում, դուրս են թողնում նրան որպես անհատ, որը թարգմանում է անձնական փորձի հիման վրա, մինչդեռ խմբագրական ուղղորդման և թարգմանության ենթակա  տեքստերի ընտրության բացակայությունը, ազատում է նրան ոչ միայն լրատվական գործակալության աշխատանքի վրա ազդելու ցանկացած հնարավորությունից, այլև մասնագիտական պատասխանատվությունից՝ թարգմանչական պրակտիկան լրատվական դաշտում նվազեցնելով տվյալ թիրախային լսարանում լուրերի կանոնավոր և իմպուլսիվ ներկայացման՝ առանց դրա ճշգրտությունն ու իսկությունը երաշխավորելու. էլ չենք խոսում լրագրողական փորձի և վկայության եզակիության նշույլների պահպանման մասին:

Բացի այդ, կան նաև դեպքեր, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ այդ փոփոխությունները թարգմանիչը կատարել է կամայականորեն: Դա հաստատելու համար դիտարկենք հետևյալ օրինակը.

As stated in the resolution, the US Senate reconfirms the commitment of the United States to the success of democracy and self-determination in the Soviet Union and its various republics, by expressing its deep concern about any Soviet action of retribution, intimidation, or leverage against those Republics and regions which have chosen to seek the fulfilment of their political aspirations. In other words, the Senate also states that the USSR and Azerbaijan committed massive violations of international humanitarian law like the forced deportations, crimes of aggression, the indiscriminate use of force, military actions against the civilian population, the use of violence against women, children and the elderly. At the same time, the Senate expressed its support for the realization of the right to self-determination. 

Բնագրի համեմատ, մգացված մասն ամբողջովին ավելացված է թարգմանչի կողմից, և բացատրության քողի տակ ստեղծում է մեծ իմաստային շեղում, որը Լեռնային Ղարաբաղի ջարդերի համատեքստում ինքնորոշման իրավունքի շեշտադրումը տարրալուծում է բոլոր խորհրդային հանրապետությունների նկրտումներին առնչվող «կոչում»:

Բոլոր այս կետերը լուրջ հիմք են տալիս ասելու, որ չնայած հոդվածի փաստագրական բնույթին, որն արդեն իսկ քիչ տեղ էր թողել հեղինակին միջնորդելու իր անհատական մոտեցումը, հոդվածի թարգմանիչը մտադրություն չի ունեցել հարկադրելու հեղինակին անգլերեն խոսել այնպես, ինչպես նա արել էր հայերենով: Այսպիսով, թարգմանչի խնդիրը Շլայերմախերի կոորդինատային համակարգում ուղղված չէր հեղինակին ընթերցողին մոտեցնելուն, բայց այն չի ծառայել նաև ընթերցողներին, քանի որ չի ապահովում նկարագրված իրադարձությունների ճշգրիտ և ամբողջական ըմբռնումը: Այս ամենը մտածելու տեղիք է տալիս հեղինակի, թարգմանչի և ընթերցողի փոխհարաբերությունների մասին: Եվ այստեղ առաջանում է լրատվական դաշտում թարգմանչի անորոշ դերն ու տեղը վերլուծելու անհրաժեշտություն, որը բխում է ոչ միայն արդեն իսկ նկատված կազմակերպչական խնդիրներից:

Մասնավորապես, ինչպես կարելի է տեսնել, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ-ի կայքում նյութի թարգմանչի անունը նշված չէ, ինչը գործնականում հատուկ է լրատվական դաշտին ամբողջ աշխարհում: Լրատվական ոլորտում, ավելին, քան ուսումնագիտական և արվեստի բնագավառների դեպքում, ակնկալվող անկողմնակալության պահանջը ոչ միայն  թարգմանիչներին է դարձնում անդեմ, այլև հեղինակներին: Սա, իր հերթին, թմրեցնում է թարգմանչի պատասխանատվության զգացումը և անհատականությունը, նրան զրկում հեղինակի «ներս» թափանցելու և գրողի աշխատանքում ամփոփված իմաստներն արթնացնելու անհրաժեշտությունից, էլ չենք խոսում մշակութային հեռավորության և լեզուների միջև տարբերության պահպանման  մասին: Սա լիովին հակասում է այն դերին, որը Շլայերմախերը դրել է թարգմանչի ուսերին՝ ի դեմս ում տեսնում էր «ըմբռնման արվեստի» վարպետի.

Իհարկե, ով որ ձեռք է բերել ըմբռնման այս արվեստը՝ լեզվի առավելագույն ջանասեր վերաբերմունքի, ազգի ողջ պատմական կյանքի ճշգրիտ իմացության և անհատական ստեղծագործությունների ու դրանց հեղինակների առավել խիստ մեկնաբանման միջոցով, -նա, իհարկե, բայց միայն նա- կարող է ցանկանալ բացել իր հայրենակիցների և ժամանակակիցների առջև արվեստի և ուսումնագիտության գլուխգործոցների նույն ըմբռնումը:

Ամփոփելով համեմատությունը՝ նշենք, որ մեր կողմից առաջ քաշված հիպոթեզներից չհիմնավորվեց և ոչ մեկը.

-Չնայած լրատվական դաշտի բնույթից բխող ենթադրությանը, ըստ որի՝ լրագրողական նյութերը հեղինակին կամ ընթերցողին հավատարմության մեջ Շլայերմախերի ձևակերպած ընտրությունը ի սկզբանե լուծում են հօգուտ «հեղինակին ընթերցողին մոտեցնելու» տարբերակի, վերլուծված հոդվածի թարգմանված տարբերակը կողմնորոշված չէր դեպի ընթերցողը, քանի որ թարգմանիչը կանխամտածված ավելացրել և դուրս է թողել բնօրինակից որոշ նրբերանգներ, որոնք ազդում են բովանդակության վրա (և ոչ էլ, ինչպես ցույց տվեցին հեղինակային գնահատականների և ընտրված կառուցվածքային ոճի չեզոքացման դեպքերը, կողմնորոշված է դեպի գրողը):

-Չհիմնավորվեցին այն ենթադրությունները, որ, չնայած լրատվամիջոցների սահմանափակումները կարող են թույլ չտալ թարգմանչին ընտրություն կատարել Շլայերմախերի՝ դեպի ընթերցող կամ դեպի գրող կողմնորոշված ռազմավարությունների միջև, բայց միևնույն ժամանակ նույն այդ սահմանափակումները պետք է ավելի դյուրին դարձնեն լրատվական ոլորտում աշխատանքները՝ թարգմանչի նպատակին հասնելու տեսանկյունից, ևս ճիշտ չէին, քանի որ նույնիսկ նախապես տրված շրջանակների և աշխատանքի փաստագրական բնույթի պարագայում, չփոխանցվեց տեքստի առավել ճշգրիտ և ամբողջական ըմբռնումը:

Բայց մյուս կողմից, հիմնվելով ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ-ի հատուկ նախագծի՝ «Օղակ» գործողություն․ միջազգային արձագանքը» հոդվածի և դրա անգլերեն թարգմանության համեմատության վրա՝ հիմք ունենք ասելու, որ թարգմանչի մասին Շլայերմախերի ընկալումը կարող է և պետք է դիտարկվի որպես փոփոխության ցուցիչ՝ լրատվական դաշտում մեր դուրս բերած բոլոր խնդիրների համար:

«Աջակցել … առավելագույն ճշգրիտ և ամբողջական ըմբռնում և հաճույք ստանալու հարցում» թարգմանչի խնդրի նրա այս ձևակերպումը կարող է խելացի քայլ լինել թարգմանչի ճակատագիրը և պատասխանատվությունը ձևավորելու ուղղությամբ և ընդգծել նրա կարևոր տեղը լրատվական դաշտի աշխատանքում՝ միևնույն ժամանակ հիմնականում հավատարիմ մնալով «գրողին դեպի ընթերցող մոտեցնելու» ռազմավարությանը: Սա, այնուամենայնիվ, կարող է հավասարակշռվել՝ ուրվագծված իրադարձությունների վերաբերյալ գրողի անհատական գնահատականները պահպանելով՝ որսալով այդկերպ և՛ հեղինակի, և՛ թարգմանչի անհատականությունն ու լեզուն:  Որպես այս ամենի նախապայման պետք է լինի թարգմանչի, նրա անձի տեսանելիությունը, և ես պնդում եմ, որ թարգմանչի անունը պետք է լինի լրատվական հոդվածի հեղինակի անվան կողքին:

Առաջին հերթին, դա ի ցույց կդնի թարգմանչի մասնակցության տեսանելիությունը լրատվական գործակալությունների աշխատանքներում և լրատվական դաշտում «լրատվական թարգմանության» կարևորությունը, ընդհանուր առմամբ:

Սա կստիպի լուրջ վերաբերվել նրանց տեսանելիությանը և հաշվետվողականությանը և ձևավորել թարգմանչի անհատական պատասխանատվությունն իր աշխատանքի հանդեպ, իսկ լրատվական դաշտում «թարգմանչի դերի» շատ տարբեր ընկալումների, ինչպես նաև խմբագրի, ընթերցողի, լրագրողի հետ թարգմանչի ունեցած անհավասար հարաբերությունների պայմաններում՝ սահմանել սեփական էթիկական չափանիշները, (որոնք, ինչպես արդեն նշեցի, առաջարկում եմ հիմնել Շլայերմախերի բանաձևի վրա) և դրա հիման վրա արդեն օգտագործել թարգմանության տարբեր ռազմավարություններ՝ նորությունները պատշաճ կերպով նաև արտաքին լսարանին ներկայացնելու համար:

Հեղինակ՝ Հեղինե Ալեքսանյան (Heghine Aleksanyan) © Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: